Partydrugs
farmacologisch riskante recreatie
L.I. van de Ven en L.M.L. Stolk, onder medeverantwoordelijkheid van de redactie
Samenvatting
In dit artikel zal een overzicht gegeven worden van de meest gebruikte partydrugs en smartdrugs en de bijbehorende farmacologische aspecten. Achtereenvolgens zullen gammahydroxyboterzuur (GBH), amfetaminen, met name methyleendioxymetamfetamine (MDMA) en allerlei producten die verkrijgbaar zijn in zogenaamde smartshops worden besproken.
Abstract
This article gives an overview of the most used party drugs and smart drugs and their pharmacology. Gamma hydroxybutyric acid (GBH), amphetamines, especially methylenedioxyamphetamine (MDMA), and the various products that can be obtained from smartshops are discussed. Pharm Sel 2003;19:85-89.
Sinds de introductie en de toenemende populariteit van ecstasy (xtc) is het alom bekend dat er op grote schaal diverse soorten pillen, planten en partydrugs verkrijgbaar zijn. Het percentage van de Nederlandse bevolking dat ooit xtc gebruikte steeg van 1,9% in 1997 naar 2,9% in 2001. Het gebruik van hallucinogene paddestoelen (paddo's) lag in 1999 bij leerlingen in het voortgezet onderwijs op 2,3%. In 1998 had 41% van de bezoekers van clubs, discotheken en party's in Amsterdam in de maand voorafgaand aan het onderzoek xtc gebruikt.[1]
Drugs als cannabis, heroïne, cocaïne en lsd zullen buiten beschouwing worden gelaten om nieuwe ontwikkelingen en actuele drugs aan bod te laten komen.
GHB is een lichaamseigen stof die op gamma-aminoboterzuur (GABA) lijkt. GHB werd gebruikt als anaestheticum bij de behandeling van narcolepsie, alcohol- en opioïdontwenning, maar die toepassing is obsoleet. Op het moment maakt het zijn opgang in het drugscircuit vanwege de euforiserende en relaxerende effecten. Het wordt dan ook wel vloeibare xtc genoemd omdat deze drug bij lage dosis een op xtc lijkende werking heeft. GHB wordt als partydrug gebruikt binnen een vrij breed doseringsgebied. Naast het gebruik als partydrug wordt GHB in hoge dosis ook aangewend als date rape door snel optredende sedatie en amnesie net als bij flunitrazepam.
Farmacologische werking
In het illegale circuit is GHB verkrijgbaar als poeder of korrels, meestal in de vorm van een natriumzout. Bij gebruik wordt het eerst vermengd met water. De vloeistof die zo wordt verkregen, is doorzichtig, reukloos en heeft een zoute smaak.
Bij orale inname van 0,5 tot 1 gram zijn de symptomen te vergelijken met die van dronkenschap. De gebruiker is meer ontspannen, vlotter in de sociale omgang, duizelig en minder adequaat in fijne motorische handelingen. Bij orale inname van 1 tot 2,5 gram is de gebruiker volledig ontspannen en euforisch, heeft evenwichtsstoornissen en spreekt met een dubbele tong. Op seksueel vlak wordt een toename van de tactiele gevoeligheid, een grotere erectie en een intenser orgasme beschreven. Misselijkheid en braken kunnen ook optreden bij deze dosering. Bij een inname van 2 tot 3 gram overheerst een algemeen ziektegevoel. Boven de 3 gram raakt de gebruiker in een coma.
Men veronderstelt dat GHB een neurotransmitter in het centraal zenuwstelsel is dat dopaminerge, serotonerge en cholinerge effecten heeft. Het oefent zijn werking enerzijds uit door binding aan GABA-receptoren en waarschijnlijk ook aan een specifieke GHB-receptor, anderzijds door interactie met andere neurotransmitters.
De absorptiecapaciteit is beperkt; vanaf een bepaalde dosis is de opname door de darm per tijdseenheid constant. Bij de mens treedt dit op bij doseringen van 25 tot 50 mg/kg. Ook het metabolisme is verzadigbaar en vanaf bepaalde plasmaconcentraties wordt het met constante snelheid afgebroken. Als gevolg hiervan zal bij het ophogen van de dosis de plasmaconcentratie onevenredig toenemen waardoor er relatief snel sprake is van een overdosering. Verschillende studies wijzen op het bestaan van onthoudingsverschijnselen, zoals die zijn waargenomen bij alcohol en sedativa.[2 4]
Bijwerkingen
Duizeligheid, licht gevoel in het hoofd en verwardheid kunnen optreden. Maagdarmstoornissen en braken, slaperigheid, hypotonie, bewusteloosheid, onregelmatige ademhaling, tremor, myoclonus, convulsies, bradycardie, hypotensie en ademhalingsstoornissen zijn gemeld, vooral bij hoge doseringen en in combinatie met alcohol of andere centraal depressieve stoffen. Coma is kortdurend tot enkele uren.[3]
Interacties
GHB versterkt de werking van opioïde analgetica, spierrelaxantia, benzodiazepinen en antipsychotica.[3]
Toxicologie
Recente studies suggereren dat het werkingsmechanisme van de hallucinogenen zich situeert ter hoogte van de centrale serotoninereceptoren. Voor bepaalde hallucinogenen is een verband beschreven tussen de affiniteit voor de 5-HT2a-receptor en de hallucinogene potentie. Atypische antipsychotica zoals clozapine en risperidon vormen door hun antagonisme op de 5-HT2-receptor een mogelijke behandeling voor intoxicaties met hallucinogenen. De benzodiazepine-antagonist flumazenil en opiaatantagonist naloxon kunnen enkele door GBH-geïnduceerde effecten blokkeren, maar hebben geen invloed op het coma. Physostigmine en neostigmine kunnen het door GBH-geïnduceerde coma herstellen via een nog onbekend mechanisme.[2]
In de eerste helft van 2002 waren er reeds 85 informatieverzoeken over GHB aan het Nationaal Vergiftigingen en Informatie Centrum van het Rijksinstituut voor de Volksgezondheid en Milieu, waarbij het in 21 gevallen (25%) om een comateuze patiënt ging.[4]
Amfetamine is de gebruikelijke naam voor beta-phenylisopropylamine en behoort tot de familie van de phenylethylamines. Amfetamine-misbruik werd reeds gerapporteerd in 1936. In de jaren zestig waren methyleendioxyamfetamine (MDA) en p-methoxyamfetamine (PMA) populair als hallucinogenen. In de jaren tachtig maakte de designer-amfetamines hun opgang met als bedoeling de bestaande reglementering in verband met amfetaminegebruik te omzeilen. De bekendste amfetaminen zijn MDA en de N-methyl- en N-ethylderivaten daarvan MDMA (xtc ofwel ecstasy) en respectievelijk MDEA (eve). In de jaren negentig werd een dramatische toename beschreven van aan amfetamine gerelateerde intoxicaties en van overlijden door intoxicatie met een zuivere vorm van amfetamine, ook wel ice genoemd. In het midden van de jaren negentig werd MDMA zeer populair als partydrug.[2]
Farmacologische werking
MDMA is een indirect werkende serotonine-agonist dat de afgifte van serotonine bevordert en de synthese - de heropname en de afbraak in het neuron - remt. Dit leidt tot een massale depletie van serotonine één tot drie uur na de inname. Daarnaast bevordert het de afgifte van dopamine, het remt de heropname van noradrenaline en het bindt aan de muscarine1- en α2-receptor. Het is een genotmiddel met als belangrijkste effect de geestverruimende werking. Na inname treden achtereenvolgens op desoriëntatie, tintelend gevoel, een gevoel van verbondenheid, een zich open stellen voor emoties en tenslotte euforie. Tevens vermindert MDMA het gevoel van vermoeidheid. Deze effecten treden op bij een dosering van 1 mg/kg. De werking houdt ongeveer vier uur aan. Tolerantie treedt snel op.[2]
Bijwerkingen
De belangrijkste somatische bijwerkingen zijn het hyperthermiesyndroom, hyponatriëmie en leverfunctiestoornis. Het hyperthermiesyndroom treedt plotseling op, binnen 15 minuten tot 6 uur na inname en wordt gekenmerkt door bewustzijnsveranderingen, tachycardie, hyper- of hypotensie, dehydratie en in ernstige gevallen ook convulsies, rhabdomyolysis, nierfunctiestoornis en diffuse intravasale stolling. Rhabdomyolyse tijdens amfetamine-intoxicaties is meestal het gevolg van agitatie en hyperthermie. Sedatie verhindert verdere spiercontracties en warmteproductie.
Ernstige hyponatriëmie wordt gekenmerkt door misselijkheid, braken en verwardheid. In meer dan de helft van de gevallen gaat dit gepaard met epileptische insulten. De hyponatriëmie is waarschijnlijk het gevolg van stimulering van de anti-diuretisch hormoonsecretie. Secundair hieraan kan hersenoedeem ontstaan.
Leverfunctiestoornissen kunnen optreden, onafhankelijk van de dosis en de duur van het gebruik. Het kan acuut optreden, hetgeen gepaard gaat met hyperthermie, maar het kan ook subacuut optreden, meestal na herhaalde toediening. In ernstige gevallen kunnen stollingsstoornissen, encefalopathie en sepsis ontstaan.
Overlijden door amfetamine-intoxicaties is meestal het gevolg van hyperthermie, ritmestoornissen en intracerebrale bloedingen.
Angst, psychose en depressie kunnen de dag na het gebruik optreden. Bij chronisch gebruik kunnen psychiatrische stoornissen optreden zoals psychose, depressie en paniekstoornis.[3]
In het Academisch Medisch Centrum in Amsterdam is recentelijk een onderzoek uitgevoerd naar de korte- en langetermijneffecten van MDMA op serotonineproducerende hersencellen en het geheugen. Het is gebleken dat er een relatie bestaat tussen xtc-gebruik en de met single photon emissie computer tomografie (SPECT) gemeten serotoninetransporterdichtheid. Deze serotoninetransporterdichtheid was lager bij vrouwelijke zware gebruikers (meer dan vijftig pillen ooit gebruikt), echter niet lager bij mannelijke zware gebruikers. Bij ex-gebruikers (laatste pil meer dan een jaar geleden) was de dichtheid niet verschillend van de controlepersonen. Het geheugen van zowel vrouwelijke als mannelijke zware en ex-gebruikers was verminderd.
Zwaar xtc-gebruik leidt dus tot schade aan de serotonine producerende hersencellen, en dit gaat gemakkelijker bij vrouwen dan bij mannen. Zwaar xtc-gebruik was bovendien gerelateerd aan geheugenstoornissen. Een (gedeeltelijk) herstel van de serotonine producerende hersencellen leek op te treden na staken van het gebruik, maar de effecten van het gebruik op het geheugen leken van langere duur te zijn.[5]
Xtc tijdens de zwangerschap
In een prospectief onderzoek is nagegaan of gebruik van xtc tijdens de zwangerschap nadelige effecten heeft op het (ongeboren) kind. In totaal werden 49 zwangerschappen gevolgd door middel van een follow up formulier een maand na de uitgerekende datum. Van de 43 vrouwen die xtc in de vroege zwangerschap hadden gebruikt, waren gegevens bekend over het verloop van de zwangerschap en de gezondheid van het kind. In drie gevallen vond abortus provocatus plaats, twee zwangerschappen eindigden in een spontane abortus (5%). Van de 40 levendgeborenen - waaronder een drieling - had er één een aangeboren hartafwijking. Deze groep zwangeren gebruikte naast xtc ook zeer frequent andere stoffen die voor de zwangerschap en het kind potentieel nadelig zijn. Het aantal was te klein om conclusies te kunnen trekken over eventuele nadelige effecten van xtc, vooralsnog leken spontane abortus en aangeboren afwijkingen niet vaker voor te komen. De leefstijl van xtc-gebruiksters, het rookgedrag en gebruik van alcohol en andere drugs, leek wel nadelig voor zwangerschap en kind.[6]
Interacties
Er zijn geen interactiestudies met amfetaminen uitgevoerd. Het metabolisme ervan verloopt waarschijnlijk via CYP2D6. De meeste interacties blijken derhalve uit casuïstiek. Potentieel gevaarlijke interacties zijn die welke volgen uit de combinatie van een amfetamine met sterke remmers van CYP2D6. Fluoxetine is een sterke remmer van CYP2D6 evenals ritonavir, er zijn case reports van ernstige overdoseringverschijnselen bij de combinatie van xtc, waarvan sommige met dodelijke afloop. De combinatie met een irreversibele mono-amino-oxidase (MAO)-remmer (tranylcypromine, fenelzine) met amfetamine geeft een risico: stijging van de bloeddruk, ernstige hoofdpijn, convulsies, intracraniale bloedingen en dood als gevolg van noradrenerge stimulering. In combinatie met haloperidol is ernstige dystonie waargenomen. Daarnaast zijn de volgende interacties waargenomen: betablokkers antagoneren de effecten van amfetamine, clonidine verlengt de werking van amfetamine en prazosine keert de werking van amfetamine om, van centraal stimulans naar depressogeen.[7]
Toxicologie
De effecten die MDMA acuut en op de lange termijn veroorzaakt, kunnen geblokkeerd worden door selectieve serotonineheropnameremmers (SSRI's), serotonine-antagonisten en haloperidol.
De renale uitscheiding van amfetamine is pH-gevoelig. Alkaliniseren van de urine vertraagt de uitscheiding van amfetaminen en aanzuring van de urine versnelt de uitscheiding.[3 7]
Verslaving
Bij MDMA lijkt verslaving in het geheel geen rol te spelen. De kans op verslaving is niet alleen afhankelijk van het verslavende potentieel van de stof maar ook van de mensen en de context waarin het middel gebruikt wordt. De Nederlandse huisarts heeft - met uitzondering van beantwoorden van vragen rondom de risico's van het gebruik - maar weinig werk aan de gebruikers van MDMA, zolang het geen overdoseringen betreffen.[8]
Het gebruik van zogenaamde smartdrugs en ecodrugs neemt de laatste jaren steeds meer toe. Het aanbod van producten die in de smartshops worden verkocht, is zeer divers. Veel van de aangeboden middelen hebben psychoactieve effecten.
De term smartdrugs is van oorsprong een wetenschappelijke term voor geneesmiddelen die ontwikkeld zijn voor de behandeling van de ziekte van Alzheimer, de ziekte van Parkinson en de ziekte van Korsakow. Tegenwoordig worden onder deze naam middelen als GHB, ketamine en lachgas aangeduid, evenals drugs als xtc. De term ecodrugs wordt vooral gebruikt voor plantaardige producten als paddestoelen, qat en cactussen.
Op grond van hun belangrijkste beoogde effect worden smartdrugs ingedeeld in vier functionele groepen, te weten de energizers, relaxing herbs, afrodisiaca en hallucinogene producten.
Smartdrugs
Energizers
De energizers omvatten een breed scala aan producten waaraan een stimulerende of vitaliserende werking wordt toegeschreven. Ze kunnen worden onderverdeeld in de ephedra bevattende producten, de guarana (cafeïne) bevattende producten en de overige die onder andere Ginkgo biloba, ginseng of colanoot kunnen bevatten.
De ephedra bevattende producten zijn op het ogenblik erg populair in smartshops. Deze producten worden als plantaardige vervanger voor xtc gebruikt, maar ook als afslankmiddel. Ephedra bevat vooral efedrine en nor-pseudo-efedrine in concentraties van betekenis. Bijwerkingen op het centraal zenuwstelsel zijn onder andere nervositeit, angst, rusteloosheid, opwinding en slapeloosheid. Bij hoge dosering kunnen ook duizeligheid, licht gevoel in het hoofd en psychose voorkomen. Cardiovasculaire bijwerkingen zijn onder andere hartkloppingen, aritmie, hypertensie en hartstilstand. In combinatie met niet-selectieve MAO-remmers kan een hypertensieve crisis optreden; in combinatie met moclobemide kan een sterke stijging van de bloeddruk optreden. ß-blokkers antagoneren de ß-mimetische werking van efedrine.
Guarana wordt gebruikt als stimulerend middel en eetlustremmer, de belangrijkste werkzame stof is cafeïne. Het is een bestanddeel van de meeste smartdrinks.[2 3 4]
Relaxing herbs
Kava-kava wordt als rustgevend middel verkocht en bevat alfapyronen, de werking ervan is niet beschreven.
Sint-janskruid bevattende preparaten worden vooral gebruikt bij milde vormen van depressie. Het extract uit Hypericum perforatum (sint-janskruid) heeft als belangrijkste werkzame bestanddelen (pseudo)hypericine en hyperforine. De sedatieve werking wordt door hyperforine veroorzaakt. Het werkingsmechanisme berust mogelijk op remming van MAO of van catechol-O-methyltransferase (COMT) door hypericine en/of op remming van de heropname van serotonine door hyperforine.
Er zijn aanwijzigingen dat hypericum verschillende enzymen van het cytochroom P450 en het transporteiwit p-glycoproteïne induceert, wat leidt tot relevante interacties met ciclosporine, proteaseremmers en niet-nucleoside reverse transcriptaseremmers. Mogelijk kan de plasmaconcentratie van digoxine afnemen. Bij ethinylestradiol bevattende orale anticonceptiva zijn doorbraakbloedingen gemeld en in combinatie met antidepressiva met serotonineheropnameremmende eigenschappen zijn symptomen van het serotoninesyndroom gemeld.[2 3 4]
Afrodisiaca
In de smartshops worden voorbeelden van afrodisiaca aangeboden. Yohimbine is de enige farmacologisch actieve stof die een seksueel stimulerende werking enigszins zou kunnen verklaren. Yohimbine blokkeert selectief de presynaptische α2-receptoren. Werking berust mogelijk op toename van de sympatische activiteit door blokkade van deze receptoren. Bijwerkingen zijn speekselvloed, misselijkheid, diarree, tachycardie, hypo- of hypertensie, spiertrekkingen, angst, emotionele opwinding, onrust, manisch gedrag, hallucinaties, bronchospasmen, hypothermie en afname van de contractiliteit van de hartspier. Het heeft waarschijnlijk een effect bij psychogene erectiestoornissen, niet bij neurogene erectiestoornissen.[2 3 4]
Hallucinogenen
Gammahydroxyboterzuur valt onder deze groep hallucinogene stoffen en is eerder in dit artikel beschreven.
Psylocybine bevattende paddestoelen
In drie soorten paddestoelen wordt psylocybine aangetroffen: Psilocyba, Panaelous en Conocybe. Het wordt gebruikt vanwege de bewustzijnsveranderende werking. Veranderingen van perceptie van ruimte en tijd, stemmingsveranderingen, visuele en minder vaak akoestische hallucinaties kunnen optreden. De werking treedt na 15 tot 30 minuten in en kan 6 uur aanhouden. Bijwerkingen zijn droge mond, misselijkheid, braken, buikpijn, mydriasis, evenwichtsstoornissen, hypotonie van de spieren, paresthasieën, bewustzijnsdaling, bradycardire, bradypnoe en hypotensie. Bij hogere doses kunnen paniekaanvallen, neerslachtigheid, doodsangst en acute psychose voorkomen, meestal gepaard gaand met tachycardie, tachypnoe en hypertonie van de spieren. De sympatische effecten zijn veel minder uitgesproken dan bij de amfetamines.[2 3 4] Mescaline bevattende cactussen
Mescaline is een actief hallucinogeen alkaloïde afkomstig van de Peyote cactus.
De mescaline bevattende cactussen worden vaak aangeboden in de vorm van mescal buttons. Uit deze cactussen zijn verschillende alkaloïden geïsoleerd, met mescaline als belangrijkste. Waarschijnlijk is dit ook de enige met psychoactieve werking. In eerste instantie ondervindt men misselijkheid, braken en hoofdpijn en daarna volgt een stadium met hallucinaties dat gedurende 8 tot 12 uur kan aanhouden. Bijwerkingen als mydriasis, tachy- of bradycardie en hypo- of hypertensie kunnen optreden.[4]
Beschouwing
Wat zijn nu de voor de openbare en ziekenhuisapotheek nieuwe en interessante feiten? Uit recent onderzoek is gebleken dat MDMA-gebruik, naast het risico van een overdosering met alle gevolgen van dien, op de lange termijn schade aanricht aan het geheugen. In de openbare apotheek worden met enige regelmaat vragen gesteld over plantaardige producten waaronder ephedra bevattende smartdrugs. Ephedra bevat efedrine en nor-pseudo-efedrine met daarbij te verwachten bijwerkingen als nervositeit en slapeloosheid. Het is van belang deze neveneffecten te benoemen, aangezien men dit niet verwacht van een plantaardig product.
Gezien de stijgende populariteit van GHB in het uitgaanscircuit moet men bedacht zijn op GBH-gebruik wanneer gevraagd wordt om een toxicologiescreening.
1 Laar M van (Trimbos-instituut). Neemt het aantal drugsgebruikers toe of af? In: Volksgezondheid toekomstverkenning, Nationaal Kompas Volksgezondheid. Bilthoven: RIVM, <http.nationaalkompas.nl> Determinanten\Leefstijl\ Druggebruik,14 november 2002.
2 Paepe P de et al. De klinisch-farmacologische aspecten van frequent gebruikte drugs. Ziektebeelden onder spoedeisende omstandigheden: paddestoelen, planten, pillen en partydrugs. VU Uitgeverij, Amsterdam 2002.
3 Informatorium Medicamentorum. 2002
4 Riel AJHP van et al. De klinisch-farmacologische aspecten van smartdrugs, smartproducts en ecodrugs. Ziektebeelden onder spoedeisende omstandigheden: paddestoelen, planten, pillen en partydrugs. VU Uitgeverij, Amsterdam 2002.
5 Reneman L et al. Korte- en langetermijneffecten van ecstasy op serotonineproducerende hersencellen in het geheugen. NTVG 2002;146:2240-2246.
6 Rost van Tonningen MM et al. Zwangerschapsuitkomst na ecstasygebruik; 43 gevallen gevolgd door de Teratologie Informatie Service van het RIVM. NTVG 1999;143:27-31.
7 Touw DJ. Een nieuw terrein voor het bewakingssysteem. PW 2001:136;1515-1518.
8 Brink W van den. Roken als grootste probleem. PW 2002;136:1493-1496.